چالش حافظ با عقل مصلحت اندیش پژوهشی جامعه شناختی در ادبیات فارسی

این تحقیق در پی آن آن است که ریشه های تاریخی-اجتماعی نزاع با عقل را در آثار عرفانی مخصوصا دیوان حافظ،بررسی کند. واژهء عقل،نردیک به پنجاه بار در دیوان حافظ به کار رفته،که با توجه به پنج دورهء زندگی شاعر،سعی شده است بین فراز و نشیب حیات اساسی- اجتماعی شاعر و طرز تلقی خوشبینانهء او از عقل در آغاز و عقل گریزی وعقل ستیزی او در پایان عمر،ارتباطی قابل توجیه،پیدا و ارائه شود. تحقیق نشان می دهد که حافظ در دورهء نخست که هنوز جوان است و به اندیشه های تألیفی و پخته،دست نیافته است با عقل،برخوردی متعارف دارد. دوران دوم زندگی او،مصادف با اوج انحطاط اخلاقی و اجتماعی است.حافظ درمی یابد که برای مواجهه با این وضعیت از عقل سلیم کاری ساخته نیست و بناچار به تصوف می گراید و به تحقیر عقل نیرنگباز می پردازد. در دوران سوم زندگی او-مصادف با نخستین سالهای حکومت شاه شجاع-اوضاع نسبتا بهتر است ولی حافظ پخته تر از آن است که دچار خوشبینی ظاهر بینانه شود.حافظ به شدت دورهء پیش،به عقل عملی نمی تازد، اما همچنان مهورزی و اغتنام فرصت و نقد اوضاع اجتماعی و عقل زمانه، مایه های اصلی شعر او محسوب می شود. دوره های چهارم و پنجم زندگی که با تغییر در شخصیت و منش سیاسی شاه شجاع،آغاز می شود حافظ به کمال و پختگی و هوشمندی خود رسیده و از درگاه و افقی بالاتر-از افق رندی-به عقل می نگرد و قابلیتهای آن را به ریشخند می گیرد. پیش از طرح مسألهء اصلی پژوهش،باید اشاره کرد که در بررسی آثاری مثل دیوان حافظ،به سختی می توان مرز آشکاری بین جامعه شناسی و ادبیات رسم کرد؛از این رو،گفتهء بعضی صاحبنظران درست می نماید که،در واقع ادبیات،بازتاب فرایند اجتماعی نیست،بلکه جوهر و چکیدهء تاریخ تحولات اجتماعی می باشد1.وانگهی،اگر بپذیریم که هنرها و از جمله ادبیات، عنصر پویایی از فرهنگ هر جامعه هستند و فرهنگ هم عصارهء زندگی اجتماعی است.نکته بالا اندیشمندانه به نظر می رسد،زیرا شاید نتوان ادبیات واقع گرا و جامعه شناسی را به سادگی دو وادی فکری جداگانه به شمار آورد.